Autorka artykułu:
mgr Iwona Adamczyk – analityk medyczny, doktorantka katedry Fizjologii i Toksykologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy prowadząca badania nad mikrobiomem mleka kobiecego
Co to jest bank mleka kobiecego? Aktualna sytuacja na mapie Polski
Karmienie piersią lub mlekiem odciągniętym jest najlepszym wyborem żywieniowym dla noworodków, niemowląt i starszych dzieci. W sytuacji, gdy mleko własnej matki z przyczyn losowych nie jest dostępne dla jej dziecka drugim wyborem żywieniowym powinno być mleko kobiece pochodzące z banku mleka. Bank mleka kobiecego jest profesjonalnym laboratorium, które zajmuje się pozyskiwaniem mleka od zdrowych dawczyń oraz przygotowywaniem mleka do przekazywania dla potrzebujących dzieci. Aktualnie na świecie działa ponad siedemset pięćdziesiąt banków mleka w sześćdziesięciu sześciu krajach. W Europie jest ich ponad dwieście osiemdziesiąt, a w Polsce aktualnie działa ich szesnaście. Banki mleka dają możliwość karmienia mlekiem kobiecym i tym samym ułatwiają trudny start najbardziej potrzebującym dzieciom. Działalność banków mleka powinna odbywać się w bliskiej współpracy z Oddziałami Intensywnej Terapii Noworodka, gdzie przebywają dzieci chore i przedwcześnie urodzone, czyli potencjalni biorcy mleka z Banku Mleka. Celem banków mleka jest stworzenie możliwości bezpiecznego dzielenia się nadwyżkami mleka dawczyń, a jednocześnie banki mleka są gwarancją bezpiecznego karmienia mlekiem kobiecym.
Jak to wygląda od środka?
Na zespół banku mleka składa się najczęściej położna (lub pielęgniarka), której głównym zadaniem jest pozyskiwanie i przeprowadzenie procesu rekrutacji dawczyni, osoba obsługująca laboratorium oraz koordynator banku mleka, zwykle jest to lekarz (najczęściej jest to neonatolog lub ginekolog), który nadzoruje pracę banku oraz po zapoznaniu się z dokumentacją podejmuje decyzje o kwalifikacji dawczyni. Najważniejszym elementem są dawczynie, bez których bank mleka nie mógłby funkcjonować. Natomiast sercem banku mleka jest jego laboratorium. Pracownicy laboratorium dbają o prawidłowe przechowywanie mleka dawczyń od momentu przyjęcia mleka od dawczyni aż do wydania na Oddział, przeprowadzają proces pasteryzacji, dokonują analizy składu mleka dbają o właściwe prowadzenie dokumentacji banku. Mleko jest przechowywane w buteleczkach zakręcanych (nie jest dopuszczone przyjmowanie i przechowywanie mleka na rzecz banku mleka w woreczkach do pokarmu) w stałej temperaturze -20°C. Proces pasteryzacji służy wyeliminowaniu naturalnej mikrobioty mleka kobiecego, która jest pożądana i korzystnie wpływa na kolonizację i rozwój dziecka, natomiast przy nieprawidłowym postępowaniu z mlekiem kobiecym może stanowić źródło zakażenia dla biorców mleka, co w przypadku dzieci chorych, przedwcześnie urodzonych czy z upośledzoną funkcją układu odpornościowego niesie ze sobą ryzyko. W bankach mleka przeprowadza się proces pasteryzacji metodą Holdera, która polega na podgrzaniu mleka do 62,5°C i utrzymaniu tej temperatury przez dokładnie 30 minut, po czym następuje gwałtowne chłodzenie do 4°C. Aktualnie proces ten przeprowadzany jest w automatycznych lub półautomatycznych pasteryzatorach. Urządzenia te są skonstruowane w taki sposób, by cały proces przebiegł w sposób automatyczny lub niewielką ingerencją pracownika laboratorium, z możliwością rejestracji temperatury procesu. Przed przystąpieniem do procesu pasteryzacji z każdej puli mleka pobierana próbka do przeprowadzenia analizy składu odżywczego z zastosowaniem analizatora Miris, który za pomocą podczernieni ocenia skład białek, węglowodanów i tłuszczy, a na podstawie tych danych wylicza także kaloryczność badanego mleka. Każda butelka ma w ten sposób określony indywidualny skład ożywczy. Po tych procedurach mleko jest gotowe do ponownego zamrożenia by w tej formie czekało na swojego biorcę.
Dlaczego jest to ważne? O mleku kobiecym dla wcześniaków słów kilka
W przypadku chorych i przedwcześnie urodzonych dzieci mleko kobiece jest elementem prewencji wielu chorób, chroni przed powikłaniami, a także łagodzi przebieg niektórych chorób. Można powiedzieć, że mleko kobiece jest lekiem i tak powinno być traktowane – jako element terapii chorego lub przedwcześnie urodzonego dziecka. Prawidłowe karmienie chorych dzieci i wcześniaków jest dużym wyzwaniem dla neonatologów, związanym z niedojrzałością układu pokarmowego, zaburzeniami oddychania czy innymi problemami klinicznymi małego pacjenta. Działanie terapeutyczne mleka kobiecego związane jest z bogactwem składników nie tylko odżywczych, ale także czynników immunologicznych, takich jak: przeciwciała, lizozym, laktoferyna, leukocyty, cytokiny czy oligosacharydy. Wpierają nie tylko niedojrzały układ odpornościowy dziecka, ale także chronią błony śluzowe układu oddechowego i pokarmowego przed przenikaniem patogenów, co chroni przed infekcjami. Mleko kobiece to także hormony – insulina, leptyna, grelina oraz czynniki wzrostu – neutrotroficzny czynnik pochodzący z mózgu (BDNF), insulinopodobne czynniki wzrostu, czynnik wzrostu śródbłonka naczyń (VEGF) czy osteopontyna, także enzymy m.in. wspierające trawienie. Poza tym zawiera wszystkie niezbędne witaminy, minerały, całe bogactwo kwasów tłuszczowych. Nie sposób wypisać wszystkich składników mleka kobiecego. Wiele z nich najpewniej nie została jeszcze odkryta i opisana. Wszystkie składniki mleka sprawiają, że pokarm kobiecy jest unikalną substancją, skomponowaną na potrzeby dziecka, wysoce przyswajalną i wspierająca rozwój dziecka. Badania dowodzą, że aktywnych, wspierających rozwój niedojrzałego ciała dziecka szczególnie dużo w siarze i mleku mam wcześniaków.
Jednakże nie zawsze to jest takie łatwe…
Najlepszym pokarmem zawsze jest mleko mamy danego dziecka, które jest dostosowane do potrzeb dziecka. Niestety, narodziny wcześniaka mogą wiązać się również z czasową rozłąką mamy i dziecka, a także niemożnością karmienia malucha bezpośrednio z piersi. W takiej sytuacji mama powinna rozpocząć odciąganie jak najszybciej, by była możliwość podania dziecku siary, czyli pierwszego pokarmu, który powstaje w piersiach po narodzinach dziecka. Nie zawsze jest to możliwe. Czasem odciągnięcie odpowiedniej ilości pokarmu dla własnego dziecka jest dla mamy ogromnym wyzwaniem, nawet jeśli maluch potrzebuje na początku kilku kropel czy kilku mililitrów mleka. W stresowej sytuacji uzyskanie jakiejkolwiek ilości pokarmu jest trudne lub nawet niemożliwe, co jest uzasadnione także hormonalnie. Układ hormonalny w stresie nie pozwala uwolnić się hormonom odpowiedzialnym za wypływ mleka. W takiej sytuacji kluczowym rozwiązaniem jest profesjonalne wsparcie kobiety w tym okresie, by wiedziała jak prawidłowo stymulować laktację. Dodatkowo, gdy brakuje mleka własnej mamy najlepszym pokarmem dla potrzebującego dziecka jest mleko od dawczyni z banku mleka, które jest bezpieczne dla biorcy, a jednocześnie niesie wiele korzyści dla dziecka, nawet po procesie pasteryzacji, w porównaniu z mieszkanką sztuczną.
Dla kogo mleko z banku mleka?
Jak już wyżej zostało to wspominane wyżej głównymi biorcami mleka z banku mleka są dzieci chore i przedwcześnie urodzone. Zwykle ta kolejność biorców przedstawia się następująco:
1. chore noworodki przedwcześnie urodzone
2. zdrowe noworodki przedwcześnie urodzone
3. chore noworodki urodzone o czasie
4. zdrowe noworodki urodzone o czasie
Dużo jednak zależy od dostępności dawczyń, tym samym mleka w banku mleka. Personel banku mleka stara się, by nie zabrakło mleka dawczyń dla tych szczególnie potrzebujących dzieci, których zdrowie i dalsze rokowanie często jest związane z dostępnością do mleka matki oraz mleka z banku mleka. Natomiast, kiedy zasoby banku mleka są wystarczające zdarza się, że w szczególnych sytuacjach mleko bankowe otrzymują dzieci donoszone. Każdy bank mleka ma swoje wytyczne co do kolejności przekazywania mleka dawczyń w zależności od swoich zasobów. A sytuacje, kiedy mleko bankowe otrzymują dzieci urodzone w terminie są najczęściej indywidualnie rozpatrywane, również w kontekście zasobności zapasów banku mleka. Takie rygorystyczne podejście co do kolejności biorców wynika z tego, że zwykle banki mleka nie dysponują wystarczającą ilością mleka by dokarmiać w każdej sytuacji dzieci urodzone o czasie. Jednak nadrzędnym zadaniem banku jest wspieranie mlekiem kobiecym tych najbardziej potrzebujących maluchów, których dalsze leczenie i przebieg hospitalizacji zależy od sposobu żywienia tych dzieci.
Dlaczego banki mleka?
Można by pomyśleć, że to wszystko jest takie trochę na wyrost, zbyt sformalizowane. Przecież w dobie Internetu, przez który można wszystko “załatwić”, dawstwo mogłoby się odbywać bardziej bezpośrednio. Jednakże banki mleka są gwarancją bezpieczeństwa w przekazywaniu mleka od dawczyni do biorcy. To bezpieczeństwo zaczyna się już na etapie rekrutacji dawczyni mleka kobiecego. Każda dawczyni jest przebadana w kierunku chorób zakaźnych. Oprócz tego mleko przed zakwalifikowaniem dawczyni jest przebadane mikrobiologiczne, co daje także gwarancje jakości mikrobiologicznej mleka. Dodatkowo podczas kwalifikacji potencjalna dawczyni udziela wywiadu dotyczącego aktualnych i przebytych chorób oraz także trybu życia. Każda zakwalifikowana dawczyni jest szczegółowo instruowana jak prawidłowo odciągać, przechowywać mleko oraz jak dbać o czystość sprzętu laktacyjnego. Z kolei personel banku mleka dba o bezpieczne traktowanie mleka poprzez przechowywanie, proces pasteryzacji, aż do wydania mleka na oddział. Mleko kobiece zdobyte bezpośrednio od kobiet, czy to bezpośrednio od koleżanki, czy od kobiet oferujących swoje mleko w sieci nie dają gwarancji bezpieczeństwa. Należy o tym pamiętać. Ponad to większość banków mleka w Polsce oprócz gromadzenia nadwyżek mleka od dawczyń, wspiera karmienie piersią poprzez porady laktacyjne dla pacjentek oddziałów położniczych, a także kobiety, które mogą otrzymać taką poradę już po wypisie ze szpitala. Jest to związane z tym, że mleko mamy dla jej dziecka zawsze jest najlepszym wyborem żywieniowym, a banki mleka stoją na straży tej zasady. Dlatego banki mleka są istotnym elementem systemu ochrony zdrowia w zakresie gospodarowania cennymi nadwyżkami mleka od dawczyń oraz wsparcia laktacyjnego.
Kto może zostać dawczynią?
Każda dawczyni jeszcze przed procesem kwalifikacji powinna spełniać kilka wymogów formalnych:
1. ukończone 18 lat,
2. karmienie piersią własnego dziecka, przy jednoczesnej możliwości odciągnięcia nadwyżek pokarmu.
Ponad to potencjalna dawczyni musi wyrazić zgodę na przekazanie nadwyżek mleka na rzecz banku mleka oraz udzielić wywiadu epidemiologicznego. Dodatkowo dawczyni zostanie przebadana w kierunku chorób zakaźnych:
1. wirusowego zapalenia wątroby typu B i C (HBV i HCV),
2. HIV
3. Cytomegalii,
4. kiły.
Próbka mleka jest badana mikrobiologicznie. Są to kluczowe elementy mające na celu zachowania bezpieczeństwa przyjmowanego mleka od dawczyni. Badania wykonywane są raz na 3 miesiące.
Istnieją także czynniki dyskwalifikujące na stałe potencjalną dawczynie. Są nimi: palenie papierosów (w tym bierne), picie alkoholu, przyjmowanie narkotyków, stosowanie niektórych grup leków (np. psychoaktywnych, cytotoksycznych, immunosupresyjnych), spożywanie dużej ilości kawy, przebyta choroba weneryczna, gruźlica oraz transplantacja narządów. Istnieje także czasowe wykluczenie dawczyni spowodowane np. aktywną chorobą infekcyjną.
Jak zostać dawczynią?
Jeśli karmisz piersią swoje dziecko, masz nadwyżki pokarmu skontaktuj się z najbliższym ciebie bankiem mleka. W ten sposób uzyskasz najpewniejszych informacji dotyczących procesu kwalifikacji, zasad działania danej placówki, a także aktualnych wytycznych związanych z pandemią. Aktualnie działające banki mleka oraz bezpośredni kontakt do wszystkich banków mleka w Polsce można znaleźć na stronie Fundacji Bank Meka Kobiecego.
Więcej o autorce:
Mgr Iwona Adamczyk – doktorantka katedry Fizjologii i Toksykologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy prowadząca badania nad mikrobiomem mleka kobiecego, absolwentka Analityki medycznej na Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Biologii stosowanej na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Aktualnie pracuje w Regionalnym Banku Mleka Kobiecego oraz Zakładzie Diagnostyki Mikrobiologicznej w Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Toruniu. Prowadziła badania nad składem mleka kobiecego. Dwukrotnie była Honorową Dawczynią Mleka Kobiecego. Od 2018 r. jako wolontariuszka Fundacji Bank Mleka Kobiecego, zaś od 2019 r. jako członkini Stowarzyszenia Małyssak, aktywnie działa na rzecz mam karmiących piersią i mlekiem kobiecym.